बिटकोइन: नेपालका लागि आशीर्वाद कि अभिशाप?

१. परिचयविश्वभर मेगाप्रसिद्ध डिजिटल मुद्रा बिटकोइन अहिले नेपालमा पनि चर्चा बटुल्दै छ। यसको आर्थिक स्वतन्त्रता दाबी र उच्च प्रतिफलको संभावना युवा नेपालीहरूलाई आकर्षित गर्दैछ। तर नेपाल सरकार र नेपाल राष्ट्र बैंकले यसलाई स्पष्ट रूपमा अवैध घोषणा गरिसकेका छन्।

त्यसैले प्रश्न उठ्न थालेको छ: बिटकोइन नेपालका लागि वरदान हो कि सार्वजनिक जोखिम?यस पोस्टले नेपालको कानुनी स्थिति, प्रयोगका चुनौती, संभावित आर्थिक लाभ, वातावरणीय प्रभाव र अन्तर्राष्ट्रिय दृष्टान्तहरूको सम्यक विश्लेषण प्रस्तुत गर्दछ।

२. बिटकोइनको परिचय: वैश्विक र नेपालको पृष्ठभूमिवैश्विक पृष्ठभूमिबिटकोइन सन् २००९ मा डिसेन्ट्रलाइज्ड डिजिटल मुद्रा को रूपमा चिनियो। ब्लकचेन प्रविधिमा आधारित, यसमा कुनै पनि मध्यस्थ संस्था (बैंक वा सरकार) को नियन्त्रण हुँदैन। धेरै मुलुकहरूले यसलाई वैधानिकता दिए पनि अन्यले अत्यधिक अस्थिरता, अवैध प्रयोग, र मनी लाउन्ड्रिङका खतरा देखाएका छन्।नेपालको सन्दर्भनेपालमा बिटकोइनको प्रवेश २०१५ को महाभूकम्प पछिको राहत संकलनका क्रममा देखिएको थियो। तर त्यसयता, नेपाल राष्ट्र बैंकले यसलाई प्रतिबन्धित गर्दै आएको छ। १३ अगस्ट २०१७ र २३ जनवरी २०२२ का सूचनामार्फत, सबै प्रकारका क्रिप्टोकरेन्सी कारोबार, माइनिङ र निवेश पूर्ण रूपमा गैरकानुनी घोषित गरिएका छन्।

३. नेपालमा कानुनी स्थिति: नियमन र निषेधमुख्य कानुनी आधारForeign Exchange (Regulation) Act, 1962 अन्तर्गत विदेशी मुद्रा नियन्त्रणका सन्दर्भमा क्रिप्टो प्रतिबन्ध गरिएको हो। नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरणमार्फत ISP हरूलाई क्रिप्टो साइटहरू ब्लक गर्न निर्देशन दिइएको छ।कारबाहीका उदाहरण२०२४–२५ मा ५० भन्दा बढी पक्राउ, बिट्सेवा लगायत लोकप्रिय एक्सचेन्जहरू बन्द, कैयौँ बैंक खाताहरू फ्रीज गरिएको छ।हालको अवस्थानेपालमा क्रिप्टोकरेन्सीको कुनै पनि कारोबार पूर्णरूपमा अवैध घोषित गरिएको छ। वैदेशिक नेपालीहरूले पनि क्रिप्टोमा संलग्न भए कानुनी कारबाही भोग्नुपर्दछ।

४. नेपालमा बिटकोइन प्रयोगको प्रवृत्तियुवा वर्गको आकर्षणबिटकोइनलाई आर्थिक स्वतन्त्रता र उच्च प्रतिफलको स्रोतका रूपमा हेर्ने प्रवृत्ति बढेको छ। डिजिटल पहुँच र स्मार्टफोन प्रयोगले युवाहरूको सहभागिता उल्लेखनीय रूपमा बढाएको छ।सामाजिक मञ्चहरूमा उपस्थितिटेलिग्राम, युट्युब, ट्विटरजस्ता माध्यममा नेपाली क्रिप्टो च्यानलहरू देखिन थालेका छन्। यद्यपि, कानुनी जोखिमका कारण निर्माता र प्रयोगकर्ता दुवै सतर्क बनेका छन्।पारम्परिक लगानीको विकल्पनेपालमा स्टक मार्केट, डिबेन्चर वा बन्डको तुलनामा क्रिप्टो सजिलो, डिजिटल र तीव्र प्रतिफल दिने विकल्पको रूपमा अगाडि आएको छ।

५. बिटकोइनका लाभ (Blessings)A. रेमिट्यान्स सजिलोबिटकोइनले कम शुल्क र छिटो पैसा स्थानान्तरणको विकल्प दिन सक्छ, जुन परम्परागत मनी ट्रान्सफरको तुलनामा प्रभावकारी हुन्छ।B. मुद्रास्फीति विरुद्धको हेजस्थिर आपूर्तिको कारण बिटकोइनले मुद्रा अवमूल्यन विरुद्ध सुरक्षा दिन सक्छ।C. वैश्विक पहुँचबिटकोइनको प्रयोगले नेपालका युवा व्यवसायीलाई अन्तर्राष्ट्रिय डिजिटल मार्केटमा सहभागी हुन सहज बनाउँछ।D. वित्तीय समावेशीकरणबैंक नभएका नागरिकहरूको लागि बिटकोइन एक डिजिटल वित्तीय पहुँचको विकल्प हुन सक्छ।

६. बिटकोइनका जोखिम (Curse)A. मूल्य अस्थिरताबिटकोइनको मूल्य अत्यधिक परिवर्तनशील हुने भएकाले लगानीकर्ताले ठूलो जोखिम सामना गर्न सक्छन्।B. धोखाधडी र ह्याकिङब्लकचेन प्रणाली सुरक्षित भए पनि क्रिप्टो एक्सचेन्ज वा डिजिटल वॉलेटहरूमा ह्याक हुने सम्भावना उच्च हुन्छ।C. कानुनी स्पष्टता अभावकर निर्धारण, पूँजी लाभ, र सम्पत्ति घोषणाको विषयमा अस्पष्टता छ जसले अनिश्चितता पैदा गर्छ।D. पूँजी निकास जोखिमबिटकोइनमार्फत विदेशी मुद्रा बाहिर जान सक्ने, जसले देशको मौद्रिक नीति प्रभावित पार्न सक्छ।E. मनी लाउन्ड्रिङ जोखिमगोपनीयता र अनामिकताको कारण अवैध कारोबारमा प्रयोग हुने सम्भावना रहन्छ।F. वातावरणीय असरबिटकोइन माइनिङ अत्याधिक ऊर्जा खपत गर्ने प्रक्रिया हो। नेपाल जस्तो ऊर्जा संकट भएको देशमा वातावरणीय असर महत्वपूर्ण हुन सक्छ।

७. अन्तर्राष्ट्रिय उदाहरणहरूएल साल्भाडोरसन् २०२१ मा बिटकोइनलाई कानुनी मुद्रा बनाएको एल साल्भाडोरले पछि प्रयोग घटाउने निर्णय गर्‍यो। अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषको दबाब र अर्थतन्त्रमा परेको असरले प्रयोग असफल देखिएको छ।भूटानभूटानले हाइड्रोपावर प्रयोग गरेर बिटकोइन माइनिङ गरेर २०२३ मा एक सय मिलियन अमेरिकी डलरको आम्दानी गर्‍यो। यसले आर्थिक लाभ दिए पनि वातावरणीय र रणनीतिक चुनौती थपेको छ।

८. नेपालमा भविष्यको दिशानीति सुधार र डिजिटल मुद्रानेपाल राष्ट्र बैंकले Central Bank Digital Currency (CBDC) को प्रस्ताव अघि सारेको छ।

यसले बिटकोइन जस्तो निजी डिजिटल मुद्राको विकल्प दिन सक्छ।युवा र प्रविधि दबाबसर्वेक्षण अनुसार धेरै नेपाली युवाहरू नियमनसहितको क्रिप्टो अपनाउन चाहन्छन्। अन्तर्राष्ट्रिय निकायहरूले पनि नेपाललाई अध्ययन र व्यवस्थित नीतिको सल्लाह दिएका छन्।संभावित सुधारहरूक्रिप्टो एक्सचेन्जको लागि कानुनी लाइसेन्सकर प्रणाली स्पष्ट गर्नुAML/KYC लागू गर्नु वित्तीय शिक्षा कार्यक्रम ल्याउनु आदि ॥